dinsdag 7 juni Borat en cultuurfilosofie

Op dinsdag 7 juni gaan we 2 fragmenten van de film 'Borat: Cultural Learnings of America for Make Benefit Glorious Nation of Kazakhstan' Borat is een fictieve Kazachstaanse journalist, een typetje gespeeld door komiek Sacha Baron Cohen, die naar de Verenigde Staten reist. Aldaar blijkt al gauw dat hij de Amerikaanse mores niet kent.

Waarom worden mensen in New York boos en agressief als Borat hen een kus wil geven? Waarom zijn mensen geschokt als Baron Cohen poept in een parkje? In het Kazachstan van Borat gelden andere ideeën over seksualiteit. Borat masturbeert bij het zien van etalagepoppen. Dat brengt ons bij de beroemde Griekse filosoof Diogenes (van Sinope). Van hem is bekend dat hij vaak in het openbaar masturbeerde. Als iemand hem daarop aansprak zei hij: 'Ach kon ik ook maar mijn honger stillen door over mijn buik te wrijven'. Dit brengt ons bij de vraag: 'Waarom mag je niet masturberen in de trein?'.

Een andere filosoof die graag schreef over de lagere menselijke behoeftes is Michel de Montaigne (1533-1592), een Franse edelman. In zijn 'essais', probeersels, toont hij zich een ruimdenkend man; hij kan het best begrijpen als volkeren aan kannibalisme doen. Dat vinden wij nu barbaars. Waarom?

Waarom vinden wij het barbaars als we horen dat Eskimo's hun voorvaderen opeten? Die lijken leveren toch nuttige eiwitten?

Dat brengt ons tot de hoofdvraag van vanavond: 'Kun je een andere cultuur beoordelen?'. Er zijn grofweg twee antwoorden op deze vraag:

-Etnocentristen (etno=afkomst) zeggen dat je een andere cultuur wel kunt beoordelen, maar dat je je eigen afkomst centraal mag stellen. Je kan dus bijvoorbeeld zeggen dat die kannibalistische Inuit (Eskimo's) barbaars zijn omdat dode voorvaderen een waardige begrafenis verdienen. Etnocentrisme komt soms voort uit xenofobie.

-Cultuurrelativisten vinden dat je andere culturen niet kan en niet mag beoordelen. Als je opgegroeid bent in je eigen cultuur is het moeilijk, zo niet onmogelijk, om je in te leven in een andere cultuur. Laat anderen in hun waarde. Cultuurrelativisme is tegelijkertijd tolerant en onverschillig.

In een serieuzer deel van deze avond gaan we het hebben over de vraag hoe je je tegenover andere culturen op kunt stellen. Dit doen we aan de hand van een recent verschenen artikel van socioloog Dick Pels in de Groene Amsterdammer: 'Beschaafde onverschilligheid'. We zullen ook de vwo-examentekst van dit jaar gebruiken: 'Pleidooi voor onzekerheid'. Deze tekst vindt u hier: http://www.examenblad.nl/9336000/1/j9vvhinitagymgn_m7mvh57gltp77x8/vhi1nc4phqya (klik op examentekst 16 mei 2011).

De film Borat werpt nog een ander probleem op: 'Heeft Sacha Baron Cohen de mensen in zijn film misleid en tegen hun wil onderdeel gemaakt van zijn platte humor?' Heeft hij, zoals Kant zegt, mensen niet als doel maar als middel gebruikt en is hij daarom ethisch laakbaar? We kijken ter afsluiting nog een fragmentje uit de documentaire 'Carmen versus Borat' om ons daar een mening over te kunnen vormen.

lees- en kijktips 24 mei 2011

Hallo allemaal,



Ik heb gisteren wat namen van films en boeken laten vallen. Bij deze de titels van de films:
'Team America' van Trey Parker
'The Beach' van Danny Boyle (over een utopie die een dystopie wordt)
Iemand noemde nog de prachtige Franse (nep)documentaire over de maanlanding. Die zou zijn geregisseerd door Stanley Kubric: 'Operation Lune' uit 2003 van regisseur William Karel. De genoemde filosofen en boeken worden in de vorige post over 'Wag the dog' genoemd.

Een meneer beargumenteerde dat we geen vrije wil hebben omdat dat blijkt uit hersenonderzoek. Dat wordt inderdaad beweerd in boeken over de hersenen zoals het boek van Dick Swaab 'Wij zijn ons brein'. De twee nieuwe examenbundels voor het vwo-eindexamen filosofie heten 'Hoezo vrije wil?' (Maureen Sie red.) en 'Vrije wil' (Tjeerd van der Laar) en zijn verschenen bij Lemniscaat.

We hebben het vooral gehad over Plato's Staat en de nobele leugen. Sommigen van jullie schreven dat de zaaldiscussie nogal van de hak op de tak ging. Daar ga ik proberen iets aan te doen en wellicht kunnen we met z'n allen proberen een mooie filosofische redenering op te zetten aan de hand van een duidelijke vraag. Ik zal proberen niet steeds nieuwe filosofische vragen op te werpen. Sommige mensen vonden het te moeilijk en anderen verlangden naar meer (wetenschappelijke) diepgang. Iemand vroeg zich af of er op dit blog ook reacties gegeven kunnen worden; dat kan onder elke post.

Uit de enquête kwam het volgende. Er waren 32 ingevulde formulieren.
5 (3x 9,4%) 4 (21x 65,6%), 3 (5x 15,6%), 2 (3x 9,5%)

Wag the dog: politieke en sociale filosofie

Dinsdag 24 mei gaan we kijken naar fragmenten uit de film 'Wag the dog'. Mocht u zich alvast willen inlezen: we gaan gebruik maken van 'De republiek' van Plato en bespreken wat Plato bedoelt met de 'Nobele leugen'. Hij zegt dat je als heerser, om je volk rustig te houden, een nobele leugen moet vertellen. 'De republiek' of 'de staat' van Plato is in het Engels te downloaden via 'project gutenberg'. http://www.gutenberg.org/ebooks/1497

In de moderne wereldpolitiek zijn 'nobele leugens' niet van de lucht. Vertelden Bush en Blair een leugen toen ze zeiden dat er aanwijzingen waren voor massavernietigingswapens in Irak? Bleven ze dit niet volhouden terwijl het hoofd van de inspecties (Hans Blix) in Irak ontkende dat er aanwijzingen waren voor wapens? (In de film 'team America' wordt deze 'nobele leugen' op de hak genomen).

Het is de vraag of zo'n soort leugen als die van de massavernietigingswapens in Irak 'nobel' genoemd kan worden en dat is de leugen uit 'Wag de dog' dan ook zeer zeker niet. In die film is de Amerikaanse president -11 dagen voor de verkiezingen- betrapt op sex met een minderjarig meisje (tenminste- hij heeft haar een paar minuten apart genomen) en dhr. Brean (Robert the Niro) wordt ingehuurd om het probleem op te lossen. Hij bedenkt een scenario en samen met Stanley Motts (Dustin Hoffman) maken ze een mooie film waarin Amerika Albanië aanvalt, om de aandacht af te leiden. De nobele leugen heeft gewerkt.

In de politieke en sociale filosofie speelt de vraag of mensen van nature sociale wezens zijn een grote rol. Plato vond dat we als individu zwak zijn en noodzakelijk van elkaar afhankelijk. Hij deelde de mensen in de staat in in 3 klassen; een klasse van vakmensen en boeren, een soldatenklasse, en een filosofenklasse die de heersende klasse vormt.

Thomas Hobbes ('Leviathan' 1651) denkt niet dat we sociale wezens zijn. Mensen zijn volgens hem zelfzuchtige wezens en in de 'natuurtoestand' (een toestand die voorafgaat aan elke beschaving of wet) ontstaat een oorlog van ieder tegen ieder. Daarom moet er een sterke heerser zijn en er moeten goede wetten (een sociaal contract) gemaakt worden, om dit te voorkomen. Gaat dit ook op voor post-revolutionaire samenlevingen als Egypte of de Oekraine?

Locke reageerde 50 jaar nadat Hobbes 'Leviathan' schreef dat heersers moeten voorkomen dat het volk in opstand komt. Pas als een staat het recht op leven, gezondheid, vrijheid en bezit van de burgers niet kan handhaven is een revolutie gerechtvaardigd. Volgens Locke is de rechtvaardiging van de macht de instemming van de burgers en hebben zij dus ook het recht de regering omver te werpen, alhoewel dit beter voorkomen kan worden.

Andere belangrijke politieke denkers zijn J.J. Rousseau die voor een directe democratie met referenda zou zijn en de Montequieu die de uitvoerende, rechtsprekende en uitvoerende macht wilde scheiden. J.S. Mill was tegen paternalisme van de staat en wilde dat de overheid niets te zeggen had over het privédomein van mensen.

Karl Marx wordt ook gezien als een politieke filosoof, alhoewel hij econoom was. We kennen de resultaten van zijn denkwerk en dat vertroebelt het denken over Marx soms. Een politiek ideaal als het Marxisme wordt een 'utopie' genoemd. Het is interessant na te denken hoe het leven zou zijn in een door u bedachte utopie. Zou u, net als Marx, meer gemeenschappelijke instituten oprichten om het eenheidsgevoel te vergroten (socialisme), of zou u alle ruimte laten aan de individuele ontplooing (kapitalisme)?

Als je veel reist zie je dat politieke ideeën een enorme invloed hebben op de inrichting van een land en de omgang van de inwoners met elkaar. Zo zijn we toch weer terug bij de 'nobele leugen' van Plato. Amerika vertelt zijn inwoners dat alle dromen waargemaakt kunnen worden, als je er als individu maar hard voor werkt. Dit levert een sterk individualistische bevolking op, met (gemiddeld gezien) angst voor 'anderen' die het niet gemaakt hebben. Ligt dat nou aan het Amerikaanse politieke stelsel of kreeg ook dit volk de regering die zij verdiende?

'Is dit een kussen?'

DEPRESSIEVE EENLING
Ik ga zitten op de loungebanken waarop grote, zachte kussens liggen. Er komt een jongen naast me zitten. Hij draagt hippe merkkleding; een witte blouse met vrolijk gekleurde doodshoofden en een jaren ’80-zonnebril. Een hippe dertiger. Hij heeft een baard, iets te lang om modieus te zijn, en een gescheurde mondhoek.
Hij vraagt: ‘Is dit een kussen?’. Ik vind dat wel grappig omdat ik net op het Amsterdams Lyceum heb uitgelegd dat Plato zegt dat de werkelijkheid slechts een afspiegeling is van een andere, ideale werkelijkheid. Daarom antwoord ik: ‘Ik kan niet bewijzen dat dat een kussen is. Maar je vraagt het aan de verkeerde: ‘Ik ben filosofiedocent’.
Hij laat het teken voor oneindigheid op z’n onderarm zien (∞) en vraagt nogal indringend: ‘En wat is dit dan, is dit echt?’. Ik herhaal dat ik wel geloof in de zon en de koffie, de dingen en het teken op zijn arm, maar dat ik niet kan bewijzen dat ze echt zijn.
Hij zegt: Oneindig. Zo lang ben ik al eenzaam. Ik word alleen wakker en ga alleen naar bed. Waarom ben ik zo fucking eenzaam en verveeld?
Mijn generatie is opgegroeid zonder noemenswaardige problemen. Verwend, gepamperd. Onze overlevingsdrang is diep weggezakt en dat maakt ons intens verveeld en existentieel in de war. Ook de vaste sociale relaties zijn verdwenen waardoor mensen zich eenzaam kunnen voelen als ze niet meedraaien in de ‘ratrace’.
Ik zeg: ‘Om me niet te vervelen en niet eenzaam te zijn werk ik. Dat is niet altijd leuk of gemakkelijk, maar het geeft structuur en daardoor denk ik niet de hele tijd na over de zin van het leven’.
‘Maar ik hoef niet te werken, ik zit hier nu toch met jou te praten in de zon met koffie. Wat is het geheim dat vrouwen hebben?’ zegt hij.
Ik: ‘Er is geen geheim dat ik deel met alle vrouwen. Ik voel me sowieso niet echt deel van de deelgroep ‘vrouwen’, eerder ‘mensen’. Misschien moet jij iets gaan doen dat je leven zin geeft: soep schenken aan daklozen?
Daklozen moeten maar voor zichzelf zorgen.
Of helpen in een huis voor gehandicapten. Hun poep opruimen als ze dat zelf niet kunnen?
Dat moeten ze zelf maar doen.
Ik denk dat jij structuur nodig hebt.
Maar structuur is saai.
Ja, maar het helpt je misschien wel uit je depressie. Mag ik je ogen zien?
(Hij laat z’n ogen zien, doet z’n spiegelende zonnebril af, droge, vermoeide maar heel jonge ogen).
Ik zeg: Ik moet les gaan geven om kwart voor 2. Als ik niet kom dan zitten er 26 twaalfjarigen op me te wachten en wordt de schoolleiding boos.
Filosofie voor 12-jarigen, wie heeft dat verzonnen?
Dat weet ik niet, maar je moet het als een spel zien. Misschien moet je het hele leven als een spel zien, dat je wel wil spelen.
Ik wil het spel niet spelen, maar ik wil er ook geen eind aan maken.
Vechten tegen de verveling en de eenzaamheid door structureel iets te doen te hebben waarvan je denkt en hoopt dat het zin heeft werkt voor mij wel.
Maar het leven heeft geen zin. Ga je weg?
Ja, ik moet lesgeven!
Nu ga jij ook al weg. Júllie maken me depressief!

10 mei: Bestaat altruisme?

Op dinsdag 10 mei sprak ik over altruïsme aan de hand van de film 'Dogville'. Filmmaker Lars von Trier vindt dat mensen die hun eigen waarden niet verdedigen en dus af en toe een beetje over zich heen laten lopen 'arrogant' zijn. Vinden wij dat ook?

Overigens hoorde ik zojuist op de radio dat Lars von Trier een nieuwe film uitbrengt. 'Deze keer wel met een happy end'. Cynische humor, want von Trier maakt behoorlijk deprimerende films en ik zou het einde van Dogville niet zo 'happy' noemen: iedereen wordt doodgeschoten.

Primatoloog en filosoof Frans de Waal heeft een positiever mensbeeld dan von Trier. Hij schrijft in 'Een tijd voor empathie' dat wij eigenlijk vast komen te zitten in de tweedeling 'altruïstisch' (empathisch) en 'egoistisch'. Volgens hem moeten we niet denken dat we autonome individuen zijn; als jij een slok van je thee neemt, doe ik dat in mijn hersenen ook; onze spiegelneuronen activeren dezelfde hersendelen. We zijn dus zo verbonden dat je biologisch gezien bijna niet kunt spreken van 'de ander': jij bent de ander.

In de ethiek zijn er grofweg twee stromingen: er is een stroming die kijkt naar geïsoleerde handelingen. 'Is deze handeling goed of niet goed' is de vraag die centraal staat in de handelingsethiek. John Stuart Mill en Jeremy Bentham hebben een rekenmethode ontwikkeld waaruit je kunt opmaken of een bepaalde handeling goed, danwel slecht is. Brengt het het meeste langdurige geluk voort? Voor verdere informatie kunt u kijken op wikipedia bij 'utilitarisme'
Het grote nadeel van het utilisme is, dat we mensen zouden kunnen opofferen ten bate van de meerderheid. Als de meeste mensen gelukkig worden van publieke folteringen is dat dus volgens de utilisten 'goed'.
Immanuel Kant vindt dat je zo niet naar een handeling moet kijken. Volgens hem moet je bij elke handeling bedenken of je zou kunnen willen dat alle mensen dat zouden doen. Bovendien mag je mensen nooit als middel, alleen als doel op zich gebruiken (en mensen offeren voor de meerderheid is dus uit den boze).
Kijk eventueel op wikipedia (de digitale encyclopedie) op 'plichtethiek'


Een geheel andere kijk op ethiek vormt de deugdenethiek. Deze vorm van ethiek stelt zoals bovenstaande theorieen niet de handeling centraal, maar de mens in zijn functie. Hoe ben ik een goede moeder, een goede leraar, een goede politie-agent? Hoe wil ik zijn? Welke karaktereigenschappen moet ik dan ontwikkelen? Als ik bijvoorbeeld een goede leraar wil zijn bedenk ik welke collega's ik bewonder. Collega M.J. is streng, rechtvaardig, zorgvuldig en heeft hart voor het leren en welzijn van de leerlingen. Ze schuwt de confrontatie niet als ze denkt dat dat in het belang is van de leerling. Zo zou ik ook wel willen zijn. Ik ga dan nadenken over die deugden; wat is rechtvaardigheid? Wat moet ik doen om dat ook te zijn? Ik moet dan volgens Aristoteles proberen de gulden middenweg te vinden tussen TE rechtvaardig (daar misschien te veel mee bezig zijn is in het onderwijs lastig; je zal soms een leerling terecht wijzen die per ongeluk op het verkeerde moment op de verkeerde plaats was) en ONrechtvaardig (willekeurig straffen). Ik zou dan kunnen observeren hoe M.J. dat doet en dat proberen te imiteren. Vanzelf neem ik die karaktereigenschap over en ontwikkel de deugd 'rechtvaardigheid' die ik als leraar zo graag zou willen ontwikkelen. Ook van 'deugdethiek' geeft wikipedia een goede samenvatting.